1515ean Gaztelak (Castillak) Nafarroa ofizialki beretu zuen. Ekainaren 11an Burgosen, Fernando Katolikoaren manuz, Gaztelako Gorteek euskal erresuma Gaztelako koronari lotu zuten, haren peko ezarri ; hots, berena ez zuten ondasuna beren erregeari eman zioten: ohointza garbia, lapurketa hutsa, hitz eta paper ederrez estalia, dinastia aldaketa soil bat bezala aurkeztua. Horrela Nafarroaren etorkizuna zinez aldatu zuten, desbideratu, eta zuzen urraketa horren ondorioak mendez mende jasan beharrak zituen.
Egiaz, dena 1512ko udan erabakia izan zen armen indarrez. Uztailaren 19an, Arabako Agurain (Savatierra) aldetik, Albako duke famatua Sakana ibarrean sartu zen hamar bat mila gizonekin, horietan sartaldeko euskaldun andana bat, ezen Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko Durango aldea 1200 iritik Gaztelako erregeen mende zeuden, haiek maltzurki bilduak, batean armez, bestean gezurrez. Uharte-Arakilen nafarren armada txiki bat garaiturik 21ean, Alba berehala Iruñerantz aitzinatu zen. Erresumako buruzagi legitimoek –Katalina erregina zuzenak eta Joan Albret / Labrit errege kontsorteak– hiria utzi behar ukan zuten eta Bearnora ihes egin, jaurerri subirano hori ere berena baitzuten, Nafarroatik aparte. Iruñe Beaumontar gaztelazaleen esku zegoen, beraz horiek ateak Gaztelako armadari zabaldu zizkioten. Gainera Nafarroa zinez ahuldurik utzia zuten Agaramontar eta Beaumontarren arteko guduka luzeek.
Erronkariko ibarrak ihardokiko du irailaren hiruraino, Tuterak bederatziraino. Gaztelako armada Baxenabarren sartzen da Monjoloseraino, Donibane-Garazi hartuz artean. Lurralde hori ere Nafarroa da, eta Fernando Katolikoak euskal erresuma osoa beretu nahi luke.
Anartean zer ari zen Frantziako erregea, Louis XII ?
Nafarroaz baino axola gehiago zuen Italiako Milano aldeaz, eta hor gaindi Ravennako guduka irabazi berri zuen, apirilaren 11an. Fernandok eskuak libre zituen nahi zuenaren egiteko. Agerian dago aukera ongi baliatu zuela : zinez abilki jokatu zuen, itxura guziak ederki salbatuz, zimino ziniko zahar batek bezala, Aita Sainduaren agian gezurrezko babesa ere beretuz, Nafarroako errege-erreginak heritikoak zirelako aitzakian : protestantik ez zen oraino.
Eta orain arte ber haritik, Espainiako buruzagi gorenak Nafarroari begira ziminokerian maisu agertu dira beti.
Batetik etengabe 1515eko anexio bortitza berdinen arteko hitzarmen libretzat saltzen dute ; bestetik eta urrats berean, zazpi ahalak egiten dituzte Nafarroa Garaia Euskal Herritik kentzeko, Axularren beste sei lurraldeetarik baztertzeko, ahal oroz haien aurka bulkatzeko. Luzaz sartaldeko hiruez baliatu dira nafarren aitzi. 1936an alderantzizkoa egin dute, Nafarroa Garaia Euskadiren aurka bilduz, parte handi bat bere nahiz, baina gezurrez galkatua.
Holaz Espainiako gerla zibila euskaldunen artekoa izan zen ber denboran : urraketa handia utzi du bi belaunaldiz.
Espainiar nazionalistek laguntzailerik ez dute sekulan eskas ukan Nafarroan. Orain arte unionistek nafarren hizkuntza ere ahal oroz baztertu dute, zokoratu, guzien altxorra izan behar lukeelarik politikako zatiketen gainetik : norbereganako herra itsu, gorroto zital hori zinez bitxia zait, ulertezina.
Horrek bederen atzera egin duke azken hauteskundeetan.
Antza denez, emaitzek euskararen aldeko politika normalago bati ateak ireki dizkiote.
Halaber beste bi euskal auzoekiko –hots Baskongadak eta Iparraldea eskualdeekiko— harreman egokiago batzuei bidea zabaldu, orain arte Nafarroako buruzagiek hizkuntzari bezala beste baskoiei bizkarra eman baitiete. Ber denboran, Nafarroako jendeari demokrazia gehiago zor zaio, diru publikoaren eta pribatuaren arteko nahasketa gutiagorekin bereziki. Eta gerokoak geroko. Gehiago erratea, igarlegoan sartzea litzateke : lan arriskutsua. Nafarroari denbora pixka bat utzi behar diogu, merezi baitu.
Mendebaldeko hiru probintzietan EAJ nagusi; Iruneko alkate berria abertzalea da; Nafarroako presidente berria emakume eta euskal abertzalea; Gasteiz eta Irunaren artean laguntza eta kooperazio gehiago. Laster beharbada Euskadi Nafarroa eta Akitania euro herrialdea. Nafarroa mende askotako sasi loalditik ateratzen ari delako seinaleak.