Aberria, aita-amen herria, hots patria edo matria: hitz berri hau Sabino Arana Goiri bizkaitarrak asmatu zuen XIX. mende bukaeran. Haatik Aberri Eguna, euskaldunen jai nazionala, berantago etorri zen: lehena 1932an Bilbon antolatu zuen Eusko Alderdi Jeltzaleak, Espainiako II. Errepublikaren hasieran, Primo de Ribera jeneralaren diktadura bukatzean askatasun garai bat etorri baitzen. Gaitzeko arrakasta erdietsi zuen, eta ondoko hirur urteetan errepikatu zuen EAJ alderdiak: 1933an Donostian, 1934an Gasteizen, 1935ean Iruñean. Baina 1936an ez zen egin, giro politikoa zinez minbera baitzen errepublikaren alde bezain aurka.
Aberri Eguna pazkoz ospatzen da, pizkundearen eguna delakoz. Gure aitzinekoak arruntean kristau suharrak ziren, beraz egun hori araberan hautatu zuten, Aberria ere Kristo bezala piztuko zelakoan, eta ondokoek atxiki dugu, batzuek jakinean, besteek ez jakinean. 1937an ez zen ospatu gerlagatik, eta gero Francok debekatu zuen. Baina 1960ko hamarkada hastean, Iparraldeko batzuek lekukoa lurretik hartu genuen.
1962ko pazko astelehenean Enbata kazetakoek Aberri Egun pribatu bat antolatu genuen Itsasun, horko apez erretorak ireki zizkigun barne batzuetan. Goizean zinegelan hiru mintzaldi egin genituen: hizlariak Ximun Haran, Jakes Abeberry eta ni. Urtea barne Iparraldean mugimendu abertzale baten eraikitzea deliberatu zen. Ondoren bazkariak parrokiako pilota plaza estalian 120 bat lagun bildu gintuen, parte bat 36-39an Hegoaldetik ihes etorriek betetzen zutela. Telesforo Monzonek hitzaldi sutsu batez berotu gintuen.
Ondoko urtean beraz, 1963ko apirilaren 13 an, Itsasuko lehen Aberri Egun ofiziala. Enbata mugimendu politikoari hasiera eman zion, eta nagusiki Ageri famatua zabaldu, euskaldunen naziotasuna, eskubideak eta xedeak aldarrikatuz.
Geroztik menhir/iruñarri batean zizelkarazi dugu, eta hor dago denen bistan, euskaraz.
Etsenplu eder horren ondotik, EAJ alderdiak 1964an pazko igandez Gernikan antolatu zuen, eta euripean jende oste gaitza bildu. Gero urtero errepikatuko du, baina gobernu frankistak gero eta gogorkiago debekatuko dio, baita zigortuko, azkenean ezinezkoa eginez.
1978an liberalizazioa lagun, Hegoaldeko lau hiriburuetan alimaleko jende osteak karrikan ibiliko dira, PSOEko kideak barne. Ondotik alderdi abertzale bakoitzak bere aldetik ospatuko du. Ezker abertzaleak usu Iruñean eginen du, euskaldunen hiriburu historikoa delakoz.
Dena dela, Aberri Eguna alderdi eguna bilakatu dela dio abertzale askok, baina buruzagiei bost axola! Iparraldean Enbatak pazko asteleheneko jaia fidelki antolatuko du 1968 urteraino. 1964koan Euskal Herri osoko ekonomiaren garapena Bilboko poloaren inguruan aitzinikusten du. 1968koan Agosti Xaho goraipatzen du, kazetan dosier lodi bat eskainiz, euskal aberriaren oinarriak finkatu zituelako, araberako euskal politikari bideak irekiz, Arturo Campionek eta Sabino Arana Goirik baino lehen. Haatik 1968ko uda hastean erabaki zuen epe baterako hibernazioan sartzea, gazteria urrundu baitzitzaion maiatzeko mugimenduen eraginez, baita ETA erakunde armatuaren fama deigarriagatik. Beraz ondoko bi urteetan Aberri Eguna ez zuen finki bulkatu. 1969an bi agerraldi xumetara mugatu zen: bata Lextarreko Kurutxe Xuriaren inguruan egin zen Matalazen omenez, hor hil baitzuten; bestea Donibane Lohizuneko hilerrian, Agirre Lehendakari zenaren hilobi aurrean. 1970koa sinbolikoa izan zen Baionako katedralean, Hegoaldetiko aterpetuen aldeko lehen gose grebaren baitan. Enbata larrazkenean atzarriko da Burgosko auziaren kariara.
Aberri Eguna lehentze pazko igandez eta eremu publikoan antolatuko du 1971 urtean Donibane Lohizunen. Prefetak eta merak debekatuko diote. Halere jendetza polita bilduko da, pataska batzuk piztuko ditu poliziak, eta ondotik aitzindariek zigorrak jasanen dituzte. Baina oro har, eguna hein bat ongi bete dugu.
1972an berdintsu Maule-Lextarren. Haatik auzapezak prefetaren debekua ez du lauzkatu.
Enbatako arduradunek prefetarekin hautsi-mautsi bat onartu behar ukan dugu, karrika ibilaldia eliza ingurura mugatuz. Pataska batzuk berriz, oraikoan Enbatakoak ez diren gazte batzuen eta jendarma mobilen artean: abertzale berri horiek gure zuhurtzia ez dute onartu. Baina biharamunean, gu gara Baionako komisaldegira deituak. Mutu egoitea erabaki dugu elkarrekin, eta ondorioz auzirik ezin eginez geratuko da prefeta. Alderantziz auzia guk diogu eginen, eta irabaziko ere, funtsik gabeko debekua hartu duelakoz. Haatik abertzale uhin berri baten sorrera kontutan hartu beharko dugu aurrerantzean.
Ondorioz 1973an Donibane Garazin bi berrikuntza gertatuko dira : bata lehentze antolatzailea ez dela Enbata soilik, baina batzorde zabalago bat indar berriei ireki dieguna; bestea azkenean Aberri Eguna karrikan libreki ospatuko dugula. Denborarekin, Hegoaldean bezala, toki ezberdinetan bilduko dira indar politikoak. Haatik elkarrekin Itsasun ospatuko ditugu 1963ko Aberri Egun fundatzailearen 30.,40. eta 50. urteburuak 1993, 2003 eta 2013an. 60.a ere aurten elkartasunean eroanen dugu, hameka eta esku, zorioneko.